آهن یکی از مواد معدنی بسیار مهم است که تاثیر زیادی بر رشد کودکان می‌گذارد به همین منظور برای کودکان بالای 6 ماه قطره آهن تجویز می‌شود چراکه در این سنین کم خونی کودکان شروع می‌شود و با توجه به میزان رشد زیاد آن‌ها، نیاز کودکان به آهن افزایش می‌یابد. قطره آهن انواع مختلفی دارد و به اسامی مختلفی به فروش می‌رسد. همچنین موادغذایی زیادی وجود دارند که به طور طبیعی غنی از آهن می‌باشند و به پیشگیری و درمان کم خونی کمک می‌کنند.

*آهن به طور طبیعی در مواد غذایی که مصرف می‌کنید در دسترس است و دو نوع اصلی دارد:

آهن heme و آهن nonheme اصطلاح “heme” از یک کلمه یونانی گرفته شده است که به معنای “خون” تعبیر می‌شود. این نوع آهن از پروتئین حیوانی مانند مرغ، ماهی و گوشت گاو به دست می‌آید. از طرف دیگر، آهن nonheme از منابع گیاهی از جمله حبوبات، سبزیجات برگ دار و آجیل حاصل می‌شود. آهن heme برای جذب آسان‌تر در بدن است و در رژیم‌های گوناگون ۱۴ تا ۱۸ ٪ قابل دسترس است. آهن Nonheme، منبع آهن در رژیم‌های گیاهی، قابلیت دسترسی زیستی ۵ تا ۱۲ ٪ را دارد. آهن یک ماده مغذی اساسی است. دو نوع آهن در رژیم غذایی انسان یافت می‌شود – آهن heme از پروتئین حیوانات دریافت می‌شود، در حالی که آهن nonheme از گیاهان بدست می‌آید. با این تفاوت که بدن می‌تواند آهن heme را با سرعت بیشتری جذب کند.

اهمیت قطره آهن برای کودکان

همه کودکان از سنین 3 تا 4 ماهگی از لحاظ فیزیولوژیک دچار کم خونی می‌شوند و برای همین توصیه می‌شود که از 6 ماهگی به بعد، به کودک قطره آهن داده شود. این قطره به تولید گلبول سفید و هموگلوبین خون کمک می‌کند و ازاین طریق باعث رشد بهتر استخوان‌ها و مفاصل بدن می‌شود. به طور معمول از سنین 6 ماهگی به بعد برای کودک، قطره فروسولفات تجویز می‌شود. قطره نباید با شیر یا چای مصرف شود. از یک سالگی به بعد می‌توان همراه با آن، آب پرتغال و آب لیمو شیرین هم به کودک داد تا قطره به صورت بهتری جذب شود.

دلایل فقر آهن در کودکان

کودکانی که شیر مادر را می‌خورند، کمتر به کم خونی مبتلا می‌شوند. مهم ترین دلایل ایجاد فقرآهن در کودکان شامل موارد زیر است.

• رژیم غذایی نامناسب و فاقد مواد مغذی
• از دست دادن خون در دراز مدت و به آهستگی همچون خونریزی دستگاه گوارش
• عدم توانایی بدن در جذب آهن
• تغذیه با شیرمادر، احتمال بروز کم خونی را کاهش می‌دهد.

قطره آهن/ مواد غذایی غنی از آهن

مواد غذایی زیادی وجود دارند که غنی از آهن هستند و به پیشگیری از کم خونی کودکان کمک می‌کنند و حتی می‌توانند کم خونی را درمان کنند. برخی از این مواد غذایی عبارتند از:

• میوه‌ها شامل زردآلو و آلوی سیاه. 
• سبزیحات مانند کلم پیچ و اسفناج.
• مواد پروتئینی و گوشتی مانند تن ماهی، ماهی، گوشت مرغ، جگر، بوقلمون و تخم مرغ. 
• همچنین کشمش، کره بادام زمینی، سویا و بلغور موادغذایی غنی از آهن می‌باشند.

اهمیت آهن برای نوزادان

بدن برای تولید هموگلوبین، پروتئین حاوی آهن موجود در گلبول‌های قرمز (RBCs)، به آهن نیاز دارد. هموگلوبین در انتقال اکسیژن و رساندن آن به تمام سلول‌های بدن به  خون کمک می‌کند. اگر هموگلوبین وجود نداشته باشد، بدن نیز تولید گلبول‌های قرمز سالم را متوقف می‌کند. عضلات، بافت‌ها و سلول‌های کودک بدون وجود آهن کافی اکسیژن مورد نیاز را دریافت نمی‌کند. نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، تا ۶ ماهگی هم در بدن خود ذخیره آهن دارند و هم آهن کافی را معمولاً از شیر مادر دریافت می‌کنند. اما نوزادانی که شیر خشک می‌خورند، عموماً آهن کافی را از شیر خشک غنی شده با آهن دریافت می‌کنند. پس از آن که کودک بزرگتر شد و شروع به خوردن غذاهای کمکی یا جامدتر کرد، ممکن است این غذاها حاوی آهن کافی نباشد و به این ترتیب در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن قرار بگیرد. آهن ماده‌ای معدنی است که مصرف بیش از حد آن منجر به مسمومیت می‌شود. بنابراین باید تمام فراورده‌های حاوی آهن را از دسترس نوزادان و کودکان دور نگه داشت. مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی مخصوص نوزادان غالباً به صورت مایع، قطره یا شربت، عرضه می‌شود، چون نوزادان معمولاً نمی‌توانند ویتامین‌ها را به خوبی بجوند یا ببلعند. با این حال ممکن است برنامه غذایی برخی نوزادان به گونه‌ای باشد که نیازی به مصرف مکمل آهن نباشد.

مشکلات ناشی از کمبود آهن

کمبود آهن رشد کودک را به تاخیر می‌اندازد و عوارض زیر را ایجاد می‌کند:

• مشکلات رفتاری و یادگیری
• گوشه‌گیری
• تاخیر در مهارت‌های حرکتی
• ضعف عضلانی
• آهن برای سیستم ایمنی نیز مهم است، بنابراین کمبود آهن باعث افزایش موارد عفونت، سرماخوردگی و حمله‌های آنفلوآنزا می‌شود.

عوارض موجود در استفاده از قطره آهن کودک

در گذشته مشکلات بسیاری با قطره آهن کودک وجود داشته است که خوشبختانه امروزه با پیشرفت خوبی که علم داروسازی و پزشکی در این زمینه پیدا نموده است، این مشکلات برطرف گردیده اند. تجربه های قدیمی نشان داده بودند که میان مادران به دلیل اینکه از سیاهی دندان فرزند خود واهمه داشتند که بر حق نیز بود، از مصرف قطره آهن کودک که ضامن سلامتی کودک می باشد استقبال نمی شد. لذا پس از سیاه شدن دندان کودکان دیگر، وقتی مادران این مورد را می دیدند در ادامه علاقه ای به استفاده از قطره آهن برای کودک شیرخوار خود نداشتند. همین موضوع به تنهایی باعث ایجاد علائم کمبود آهن در نوزادانی که از قطره آهن استفاده نمی نمودند می شد. در رابطه با سیاه شدن دندان نوزادان پس از مصرف قطره آهن کودک باید به مادران نگران و البته زحمتکش توصیه نمود که قطره آهن را میان دو وعده شیر در نقاط انتهایی دهان کودک شیرخوار خود توسط قطره چکانی با طول مناسب بریزند و بلافاصله بعد از آن مقداری آب جهت جلوگیری از تیره شدن دندان کودک شیرخوار خود به وی داده شود. یکی از روش هایی که اخیرا استفاده می شود و بسیار کارا می باشد. استفاده از مسواک انگشتی است که در این روش وقتی به کودک خود قطره آهن دادید بلافاصله کمی آب به وی بدهید. سپس با استفاده از یک مسواک انگشتی دندان های وی را مسواک بزنید و بعد از آن نیز برای شستشوی بهتر کمی به وی آب یا شیر مادر و یا هر شیری که از آن تغذیه می کند، بدهید. لازم به ذکر است که کودکان به جز تیرگی دندان، قطره آهن به طور طبیعی دارای یک عارضه دیگر نیز می باشد و آن تیرگی مدفوع کودک مصرف کننده است که این مورد بنابر بررسی ها طبیعی است و جای هیچ نگرانی نیست. در کنار مزیت هایی که آهن دارد حتما معایبی نیز دارد. اگر این ماده را بی رویه به نوزادن خود بدهید، ممکن است نوزاد شما دچار مشکل کبدی گردد، این مشکل یکی از عمده ترین موارد پیش آمده پس از مصرف بی رویه آهن می باشد. برای این که کودک شما دچار چنین مشکلی نگردد هیچ وقت به خاطر توصیه افراد عادی و غیر متخصص در زمینه مصرف مواد دارویی اقدام خودسرانه انجام ندهید. البته قابل ذکر است بیشتر این مشکلات به دلیل این است که، مادری حساس مشاهده می کند یکی از بستگان به فرزندش قطره آهن کودک می دهد، لذا مادر حساس مذکور، با در نظر نگرفتن این که شرایط کودکان از نظر بدنی و ژنتیکی با هم متفاوت است اقدام به دادن خودسرانه آهن به نوزاد خود می کند و این شروع یک مشکل بزرگ و شاید اتفاقات غیر قابل جبران خواهد شد.

روش های کمک در جذب آهن در بدن کودکان

• برای اینکه اطمینان یابید بدن کودک شیرخوار شما حتما مقدار مورد نیاز آهن را از قطره آهن کودک جذب می کند، قطره آهن کودک را به همراه مواد غذایی که دارای مقدار قابل توجهی ویتامین C می باشد به او بدهید. این مواد غذایی شامل میوه های تازه و آبمیوه های تازه است که کمک به جذب بهتر آهن می نماید. برای این که حتی خطر کمبود آهن نوزادان که با توجه به سیاست رفتاری غلط بعضی از مادران، نوزاد شیرخوار دلبند شما را تهدید نکند. باید آموزش درست و اصولی به مادران داده شود تا از غذاهایی که دارای قابل توجهی آهن می باشند استفاده کنند و البته باز تاکید می کنیم استفاده از غذاهای دارای مقادیر ویتامین c فراموش نگردد.
• باید بدانید طبق بررسی های صورت گرفته، اغلب شیر خشک های موجود در بازار و ترکیبات شیر مادران دارای مقادیر قابل توجهی آهن می باشند. لذا کودک شیرخوار شما تا 4 ماهگی به قطره آهن کودک نیازی نخواهد داشت. بعد از چهار ماهگی شروع غذای کمکی مناسب یا تغذیه از طریق شیر مادر و یا استفاده از شیر خشک می باشد. در این زمان استفاده از قطره آهن کودک تاثیر گذار خواهد بود. البته اگر نوزاد شما زودرس باشد مسئله به کلی متفاوت خواهد بود. برای این که بعد از 4 ماهگی با شروع غذای کمکی کودک از نظر آهن دچار مشکل نگردد می توان مواد غذایی به مانند گوشت قرمز، لوبیا قرمز، سرلاک غنی شده با آهن، عدس، لوبیا چیتی و … را به صورت پوره نموده و به وی داد. گفتنی است در سن 6 ماهگی نوزاد به 27 میلی گرم آهن و بعد از آن تا 12 ماهگی به 11 میلی گرم آهن نیاز دارد. کودکان زودرس به این دلیل که از ذخیره آهن کمتری در بدن خود برخوردارند به مکمل های آهن اعم از قطره آهن کودک به صورت شدیدتری نیاز دارند. دریافت آهن در نوزادان و کودکان از این جهت اهمیت زیادی دارد که اگر کمبودی در مقدار آهن در بدن کودکان به وجود آید، رشد آن ها دچار اختلال شدید می گردد و این عامل به صورت بسیار جدی عواقب شدیدی را به دنبال خواهد داشت. به صورت نرمال براساس تحقیقات پژوهشگران دریافته اند مادران در ماه های آخر بارداری به کودکان خود مقدر آهن بیشتری می دهند و به همین دلیل نوزادان تا سن 4 ماهگی نیازی به قطره آهن کودک نخواهند داشت.
• این امر اهمیت بسیاری دارد که تا سن یک سالگی به نوزادان خود شیر گاو ندهید. زیرا این شیر آهن اندکی دارد و در نتیجه باعث می شود که با انواع شیرهای دارای آهن به عنوان غذای اصلی توسط نوزاد جایگزین گردد که باعث می شود تا آهن کمتری به نوزادان برسد و این خود باعث بروز مشکلات بعدی در نوزاد شما می شود. علاوه بر این ثابت شده شیر گاو روده های نوزادان را تحریک می کند و باعث از دست دادن آهن از طریق مدفوع (خون در مدفوع که علت آن سختی دفع این نو شیر توسط روده کودکان می باشد.) می گردد.
• پس از رویت کندی در رشد یا عدم رشد نوزاد، پزشک مراقب با انجام یک آزمایش خون در نوزادان 12 ماهه و یا نوزادان نارس 6 ماهه، سطح آهن خون نوزادان را بررسی می نماید. تا اگر شرایط غیر عادی رویت گردید با تجویز مواد کمکی اعم از مواد غنی شده با آهن و یا حتی قطره آهن کودک این وضعیت پیش آمده را بهبود بخشد و سپس پس برای اطمینان خاطر بیشتر یک آزمایش خون دیگر چند ماه پس از مصرف مواد غنی شده با آهن انجام می گردد تا مفید بودن موارد انجام شده تایید گردد.

توصیه‌های غذایی برای جلوگیری از فقر آهن کودک

رعایت برخی توصیه‌های غذایی، احتمال جذب بهتر قطره آهن مصرفی کودک را بهتر می‌کند:

1. همراهی قطره آهن همزمان با استفاده از مواد‌غذایی به تامین بهتر آهن مورد نیاز او کمک می‌کند. دراین‌صورت احتمال ابتلا به کم‌خونی ناشی از فقر آهن کاهش می‌یابد. مواد‌غذایی با میزان آهن بالا شامل موارد زیر هستند:

• جگر، تخم مرغ، بوقلمون، مرغ، ماهی، گوسفند وگاو.
• غلات: غلات غنی شده با آهن، نان غلات سبوس دار، ماکارونی و برنج.
• حبوبات: نخود، عدس، نخود فرنگی و لوبیا.
• سبزیجات: اسفناج، کلم بروکلی، نخود سبز، لوبیا سبز. نکته: دقیقا همانطور که در دوران شیردهی فقط باید از دارو های مجاز شیردهی استفاده کنید،  این مواد غذایی نیز حتما باید در سن مناسب و با مشورت پزشک به کودک داده‌ شوند. 

2. زمان مصرف قطره آهن برای کودکان باید با زمان شیر دادن به آنها تداخل نکند؛ به طور مثال یک ساعت بعد یا یک ساعت قبل از شیر دادن به نوزاد می‌توانید به او قطره آهن بدهید. همچنین حتما برای جلوگیری از سیاه یا زرد شدن دندان های نوزاد، به موضوع بهداشت دهان نوزادان نیز توجه کنید و حتما از ابزارهای مناسب برای این منظور استفاده کنید. 
3. ویتامین سی موجود در بعضی میوه‌ها و غذاها به جذب سریع آهن کمک می‌کند. بهتر است ویتامین C همراه با قطره آهن به کودکان داده شود. مادر می‌تواند با خلاقیت خود مواد‌غذایی حاوی آهن را با مواد‌غذایی حاوی ویتامین C (مانند گوجه فرنگی، کلم بروکلی، پرتقال و توت فرنگی) همراه کند و به جذب بهتر آهن کمک کند؛ مثلا:  پخت ماکارونی با گوشت همراه با سس گوجه ‌فرنگی خانگی و تازه. قطره آهن را با آب میوه‌هایی مانند پرتقال که جذب آن را هم بالاتر می‌برد مخلوط کنید و به کودک خود بدهید.